فرهنگ امروز: آئین رونمایی از کتاب «بهشت بقیع»؛ بازنمایی قبرستان مقدس بقیع برپایه منابع و مدارک تاریخی و هنری روز جمعه 27 خرداد باحضور احمد مسجدجامعی (قائم‌مقام مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی)،  حسن طارمی‌راد (معاون علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی) و احمد خامه‌یار، مولف کتاب در تالار فرهنگ مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.

احمد مسجدجامعی؛ قائم مقام مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی با بیان اینکه اگر ماجرای بقیع را با همین نگاه فعلی عربستان نگاه کنیم، احتمالا چنین اتفاقی نمی‌افتاد؛ ضمن تعریف خاطره‌ بازدید از موزه ریاض عنوان کرد: حدود 20 سال پیش در جریان یک سفر رسمی به ریاض، به پیشنهاد طرف عربستانی بازدیدی از موزه ریاض داشتیم. البته موزه خیلی فقیر بود اما از گزارش‌هایی که وزیر فرهنگ عربستان از موافقت‌نامه‌هایی که با کشورهایی مثل انگلیس و فرانسه و... برای مطالعات در زمینه تاریخ و میراث کشورشان می‌داد، متوجه شدم که مبنای هویت‌یابی عربی خود را به‌نوعی توجه به میراث تاریخی قرار دادند. 

او با اشاره به اینکه تنها یک کتیبه تاریخی اطلاعات فراوانی برای شناخت یک دوره تاریخی دارد، عنوان کرد: الان ما متهم هستیم به اینکه چرا از اسلام با این همه طول و عرض و کتاب و کتابت، اسناد و مدارک عمدتا از قرن دوم به بعد است و از قرن اول کمتر سند و اثری داریم. علت این است که متاسفانه این آثار را حفظ نکرده‌اند؛

مسجدجامعی ضمن بیان اینکه هویت اسلامی ما و تاریخ اسلام با بقیع پیود خورده است، اضافه کرد: بقیع اولین جایی است که به گورستان مسلمانان در مدینه تبدیل شده است و سال‌ها و قرن‌ها قدمت دارد. الان این وضعیت کم و بیش در همه کشورهای منطقه وجود دارد؛ البته آن‌ها بیشتر دنبال اسناد و مدارکی هستند که اثبات کنند خلیج فارس نام کهنی نداشته است و به‌نوعی دنبال هویت‌سازی در تقابل با ایران هستند.

وی در ادامه با اشاره به اینکه روایت نویسنده در کتاب «بهشت بقیع» یک روایت کاملا ایرانی است، اضافه کرد: نویسنده با تلاش به قاعده و عالمانه نشان داده نمونه مزارات سلوجوقیه که در بقیع وجود دارد، در قزوین و قم و... است و با عکس‌هایی آن را توجیه کرده است. همچنین نقل‌های مختلف و آثار را از موزه‌ها و ... جمع‌آوری ارزشمندی کرده است؛ اما جنبه شیعی بقیه در آن غلبه پیدا کرده است که به دلیل احترامی که ما به ائمه شیعه داریم، قابل درک و طبیعی است.

او با تاکید بر اینکه رویکرد اسلامی نسبت به بقیع و تخریب این مجموعه نیاز به تقویت بیشتری دارد؛ تصریح کرد: ما باید به عناصری که همه مسلمانان برای استمرار فضای بقیع در آن مشارکت داشتند، توجه بیشتری داشته باشیم. درواقع مسئله بقیع را شیعی نکنیم، بلکه رویکرد به بقیع را اسلامی کنیم؛ حتی مسئله را از نگاه اسلامی هم فراتر ببریم و تبدیل به میراث بشری کنیم؛ زیرا این امر در جامعه بین‌المللی هم پذیرفته است.

قائم مقام دایرةالمعارف بزرگ اسلامی با بیان اینکه میراث بشری ممکن است میراث دینی و شیعی هم باشد، افزود: رویکردی که ما امروز می‌توانیم درباره بقیع داشته باشیم، مسئله میراث بشری و مطالباتی است که باید در این زمینه صورت بگیرد. نباید مسئله بقیع را مطلق در حوزه عربستان ببینیم.

مسجدجامعی ضمن اشاره به اینکه جمع‌آوری اطلاعات کتاب «بهشت بقیع» برای جهان اسلام بسیار مفید است، تصریح کرد: ما نیاز به نوعی از نظریه‌پردازی برای مشارکت دیگران داریم. یعنی این قدم اول خیلی شروع خوبی است، زیرا هیچ نظریه‌پردازی منهای ادبیات پیشین میسر نیست، اما ادبیات امروز جهان، منطقه و جامعه اسلامی را هم باید شناخت. در همین عربستان امروز ظرفیت‌های خوبی است که ما به یک نظریه جامع برسیم که ظرفیت دفاع جهانی را داشته باشد.

وی با اشاره به اعلام عزای عمومی در زمان تخریب قبرستان بقیع در ایران و عزاداری مردم در خیابان‌ها، اضافه کرد: همان زمان سیاسیونهم و اطلاعیه‌ها و بیانیه‌هایی صادر کردند که بسیار با موازین و زبان بین‌المللی سخن گفته است. یعنی از آنجا که قرار است از یک ایده جهانی دفاع کند و این ایده باید مورد پذیرش جهان قرار بگیرد. اعلام می‌کند بقیع متعلق به همه جهان و به‌ویژه جهان اسلام است و برای تصمیم‌گیری درباره آن یک کشور به‌تنهایی نمی‌تواند درباره آن تصمیم بگیرد. این همان نکته‌ای است که باید الان بیشتر به آن بپردازیم.

مسجدجامعی گفت: امروز یک گام از آن زمان فراتر رفته‌ایم، الان باید بگوییم که بقیع میراث بشری است و درباره میراث بشری نمی‌توان بدون نظر و دیدگاه مجموعه‌های موثر در این قضیه اقدام کرد. زمینه طرح آن هم هست، به‌شرطی که زمان آن را بشناسیم. قبرستان بقیع هم از مواردی است که امکان دارد با نظریه‌پردازی درست، و اینکه زمان آن را پیدا کنیم بتوانیم در مجامع بین‌المللی به‌عنوان میراث بشری مطرح کنیم و از میراث بشری دفاع کنیم.

وی افزود: کاری که الان می‌توانیم، اجرا کنیم این است که معماری خیلی از بناهایی که الان در عتبات عالیات به اسم ائمه بقیع ساخته می‌شود، از سبک بناهای تخریب شده در بقیع استفاده شود. یعنی با مقتضیات و شرایط جدید آن سبک معماری را الگوی خود قرار دهیم و این خاطره را در بنا زنده‌نگه داریم.

حجت‌الاسلام حسن طارمی‌راد، معاون علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی در ابتدای این نشست ضمن اشاره به اینکه موضوع کتاب بازنمایی از برگی از میراث فرهنگی و تمدنی اسلامی است، عنوان کرد: خیلی مهم است که اساسا ماجرای بازسازی بقیع تنها یک مطالبه شیعی نیست؛ اگر ما در تاریخ جهان اسلام از آغاز نگاه کنیم، بقیع اختصاصا اسلامی است. یعنی ابتدا یک سرزمین بزرگ بوده که پوشش آن درخت «غرقد» بوده است، بعدها جای آن‌ها خانه ساخته شده و بعد به محل مدفن خیلی از اهالی مدینه شده است. به‌ویژه پیامبر گرامی اسلام، ائمه ما و تا آخرین صحابی پیامبر در آنجا دفن شده‌اند.

حجت‌الاسلام طارمی‌راد با تاکید بر اینکه آدم‌های مهمی از همان آغاز اسلام در قبرستان بقیع دفن شده‌اند، اضافه کرد: بقیع تاریخ فرهنگی تمدنی جهان اسلام است. البته برای ما یک بعد مهم دیگر آن حرمتی است که مزارات ائمه (ع) ما دارند و ما به آنجا به‌عنوان حرم هم نگاه می‌کنیم.

وی با اشاره به اینکه موضوع کتاب «بهشت بقیع» بازنمایی همین میراث فرهنگی و تمدنی اسلامی است، عنوان کرد: ما در ماجرای قبرستان بقیع با یک مسئله جهان اسلامی روبه‌رو هستیم. سال 1344 قمری که حکومت آل‌سعود با هماهنگی عالمان و قاضیان پیوسته به جریان وهابی بقاع بقیع را تخریب کردند، همه عالم سلام حج را تحریم کردند و یک اعتراض جهانی شکل گرفت. علمای ما هم که در اعتراض به این مسئله مطالبی نوشتند، اکثرا از منظر یک فاجعه در عالم اسلام به آن توجه داشتند.

عضو بنیاد دایره‌المعارف اسلامی با تاکید بر اینکه ما به‌عنوان شیعه تکلیف بزرگتری درباره تخریب بقیع داریم، اما این یک مطالبعه جهان اسلامی است؛ عنوان کرد: تخریب بقیع تعصب نبوده بلکه انحراف بوده است. همچنان که جریان داعش هم یک جریان انحراف بود، نه آنچنان که خارجی‌ها می‌گفتند یک قرارداد اسلامی.

حجت‌الاسلام طارمی‌راد با تاکید بر اینکه یکی از راه‌های حفظ تاریخ و فرهنگ سابق تمدنی، نگاهداشت یاد گذشتگان است، گفت: نمی‌شود مردمی به دینی پیوند خورده و آن را پذیرفته باشند اما هیچ تاریخ و گذشته‌ای نداشتند. ما مزارات را صرفا مکانی برای عرض ارادت محضر بزرگان دین درنظر نگیریم-کما اینکه خیلی ارزش دارد- این مزارات تاریخ ما را هم نشان می‌دهند. این سابقه بسیار مهم است و خطای بزرگی که در تخریب بقاع متبرکه بقیع شده، شاید نقشه‌ای برای محو پیشینه تاریخ تمدن اسلامی بوده است.

معاون علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی در بخش دیگر صحبت‌های خود گفت: علما و بزرگان ما در طول 100 سالی که پاسخگوی جریان سنگین تخریب مواجهه با سنت‌ها و آئین اسلامی بودند، تاکید داشتند که مسئله تخریب بقیع یک خطای بزرگ بده و مطالبه عام اسلامی است و باید جبران شود. حتی باید یک مطالبه دیپلماتیک هم صورت بگیرد که حداقل آن را جبران کنند.

حجت‌الاسلام طارمی‌راد در پایان صحبت‌های خود ضمن اشاره به کتاب «بهشت بقیع» عنوان کرد: نویسده در مقدمه کتاب یک گزارش بسیار ارزنده از تاریخ بقیع ارائه داده و ضمن یک گزارش بسیار خوب با نگاره‌ها و تصویرها، تاریخ 1300 ساله بقیع را به‌خوبی نشان داده و به‌خوبی نشان می‌دهد چه اتفاقی در بقیع افتاده است.

کتاب «بهشت بقیع» نگاه فرا مذهبی به بقیع دارد

احمد خامه‌یار، مولف کتاب «بهشت بقیع هم در سخنانی درباره این کتاب گفت: تحقیقات کتاب «بهشت بقیع» بیش از سه سال به‌طول انجامید. درباره بقیع بیش از 50 عنوان کتاب نگاشته شده است که مسیر نگارش این کتاب را بسیار هموارتر کرد؛ اما تلاشم این بود که در این کتاب از نگاه و دریچه جدیدی به مسئله بقیع بپردازم که آن هم احیای حافظه تصویری بقیع است.

مولف کتاب «بهشت بقیع» با اشاره به اینکه ابنیه تاریخی در شهر مکه و مدینه به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد، اضافه کرد: مستشرقین با استناد به همین موضوع اصل حکومت اسلام را زیر سوال می‌برند؛ در این شرایط تنها مدارکی که می‌توانیم به آن استناد کنیم، حافظه تصویری و نگاره‌هایی است که در نسخه‌های خطی به جای مانده است که در این کتاب سعی شده نمونه‌های مهم آن ارائه شود.

خامه‌یار گفت: حداقل 150 نگاره از قبرستان بقیع باقی مانده است که در کتاب «بهشت بقیع» به گلچینی از این نگاره‌ها اکتفا کردم و 35 نگاره کمتر دیده شده و مهم‌تر گردآوری شده است. حتی در برخی نسخه‌ها به یک‌سری نگاره برخوردم که تاکنون جایی دیده نشده است.

وی افزود: بعد از گردآوری نگاره‌ها لازم بود که یک مقدمه علمی درخور برای کتاب نوشته شود که بیشتر آن مقدمه ناظر به نسخه‌های خطی موجود در مورد بقیع و به‌نوعی مقایسه تطبیقی بین نسخ مورد نظر شد و حتی می‌توانست یک کتاب مستقل باشد.

مولف کتاب «بهشت بقیع با تاکید بر اینکه این کتاب یک نگاه فرا مذهبی و فرا اسلامی به بقیع دارد، عنوان کرد: برای مطالبه و پیگیری احیای بقیع ما نمی‌توانیم فقط نگاه شیعی و اسلامی داشته باشیم، جهان و شرایط امروز می‌طلبد که ما با نگاه و رویکرد دیگری به این مسئله ورود کنیم. خیلی مهم است که نشان دهیم بقیع یک محوطه تاریخی و میراث تمدنی بشری است.

رونمایی از کتاب «بهشت بقیع» با حضور مولف و دیگر میهمانان نشست هم پایان‌بخش این مراسم بود.